Locatie: voormalig ENNAM-terrein. Bezocht: zomer 2002, 2003, 2004
[Bijgewerkt 05-02-2024] – Aan de zuidzijde van de Herewegviaduct, tegenover de Rabenhauptstraat, lag vroeger de zgn. ENNAM-locatie (Hereweg, nrs. 30 t/m 38.). Een bedrijventerrein met een lange geschiedenis, die teruggaat tot 1906.
In dat jaar vestigt ondernemer Derk Bakker daar een automobielen- en motorrijwielenhandel. In 1910 richt hij met ingenieur Hendrik Penon de Eerste Noord-Nederlandsche Automobiel Maatschappij (ENNAM) op. Het bedrijf ontwikkelt zich snel. Ook na de oorlogsjaren gaat de groei gestaag verder. De ENNAM ontwikkelt o.a. een gepatenteerde installatie voor het rijden op LPG. In 1963 komt het bedrijf echter in handen van de EMS, de Exploitatie Maatschappij Scheveningen van de bekende, zo niet beruchte, projectontwikkelaar Reinder Zwolsman. Daarmee begint de neergang, want binnen de EMS wordt de ENNAM financieel leeggezogen.
In het Nieuwsblad van het Noorden van 17 juli 1964 staat een curieus bericht. Zwolsman heeft het plan om samen met architect K.G. Olsmeyer een enorm zakencentrum annex hotel te bouwen op een terrein van de ENNAM aan de Waterloolaan (*). Eerst denkt men aan een gebouw van 125 meter (!) hoog, later wordt dat teruggebracht tot ca. 85 meter.
(*) Bedoeld wordt de voormalige Fongersgarage op de hoek Hereweg/Waterloolaan. De Fongersgarage is sinds 1963 een van de ENNAM werkmaatschappijen. Ruim vijfentwintig jaar later wordt op diezelfde plek een opvallend kantoorpand gebouwd, met de klinkende naam La Belle Alliance (1990). Architecten zijn K.G. Olsmeyer, De Graaf en Algra. Bij de gebouwenenquête tijdens de Dag van de Architectuur 1991, werd La Belle Alliance door de inzenders genomineerd voor de 3e prijs in de categorie mooiste bedrijfsgebouwen.
Het ENNAM bedrijf wordt in 1973 overgenomen door de Amsterdamse Opeldealer RIVA. In 1982 volgt een nieuwe overname, door door Opeldealer J.K. van der Molen in Groningen. En in 1993 is het duidelijk dat de voormalige ENNAM garage zijn plek aan de Hereweg zal verlaten. Enkele jaren later, in 1997, verhuist Van der Molen naar een nieuwe vestiging aan de Europaweg aan de Oostkant van de stad.
Vanaf 1993 zijn er al plannen in de maak voor nieuwbouw op de oude locatie. Daar zit eerst niet veel vaart achter. Een gemeentelijk voorstel voor een stedenbouwkundig plan (1999) stuit bij bewoners in de omgeving op fel verzet, omdat er een concept in is opgenomen van een flatgebouw van acht woonlagen. In 2000 wordt het braakliggende terrein gekraakt. De nieuwe eigenaar, Woonzorg Nederland, spant een kort geding aan, ook omdat de aanwezigheid van asbest is geconstateerd. Maar volgens de daaropvolgende uitspraak mogen de krakers blijven. In 2001 wordt het asbest opgeruimd en zien Woonzorg en de gemeente af van hun plannen. Tot grote tevredenheid van zowel omwonenden als de krakers, verenigd in het kunstenaarscollectief Loco-Motief.
Tijdens de fraaie zomers van 2002, 2003 en 2004 is de ENNAM-locatie opengesteld voor een jaarlijks Puintuin festival. Buurtbewoners en andere belangstellenden zijn welkom. De krakers, stadsnomaden, autonomen, of hoe zij zich ook noemen, hebben hun creativiteit losgelaten op het hergebruik van diverse afvalmaterialen. Er heerst een relaxte sfeer. Als buurtbewoner en bezoeker ben ik wel benieuwd om te zien wat zich op deze tijdelijke vrijplaats allemaal afspeelt.
Vlak voor de derde editie van het festival, juni 2004, wordt echter nogmaals asbest gevonden, dit keer op enkele plekken in de bodem. Het terrein wordt deels afgesloten en burgemeester Wallage waarschuwt de Groningers om niet naar de Puintuin te komen. Woonzorg stapt opnieuw naar de rechter en dit keer verliezen de krakers, ze moeten vertrekken. Niet lang daarna gaat het hek helemaal op slot. En op 17 augustus beginnen de sloopwerkzaamheden. De ENNAM-locatie is definitief geschiedenis. Het terrein wordt alsnog volgebouwd met nieuwe woningen en heet nu Herenhof. Het is een onderdeel (zeg maar een sub-buurtje) van de Herewegbuurt.
Naschrift:
Op mijn JODOC webblog had ik jaren geleden een korte tekst over deze Puintuin geschreven. Maar omdat ik regelmatig oude blogteksten verwijder, was op enig moment ook het Puintuinartikel verdwenen, inclusief de bijbehorende afbeeldingen. Op één na, zo bleek afgelopen jaar. In mijn verzameling blogfoto’s was een foto van de Puin overgebleven, die via het internet nog te vinden was. Af en toe kwam daar een bezoeker langs, maar die vond alleen die ene foto (van een poort van spuitbussen). Dat gaf mij te denken. Juni 2020 liet ik een selectie van mijn oorspronkelijke fotoprints nog eens scannen. En afgelopen maand (januari 2021) vond ik op het web nog voldoende informatie – o.a. in het archief van het Dagblad van het Noorden – om de geschiedenis van het Groningse Puintuin festival (2002-2004) nog een beetje te reconstrueren.
Maar wat doet die Puintuin eigenlijk op deze website over omsloten tuinen? Het was immers geen tuin in de gangbare betekenis. Tuinliefhebbers zullen de aanduiding ‘tuin‘ niet eens in de mond willen nemen. Achteraf gezien vond ik deze plek toch interessant genoeg voor een beschrijving op deze site. Tijdens mijn fotoproject was ik nog wel meer tuinen tegengekomen waar verval en afbraak, puin en afval een grote rol spelen. Bijvoorbeeld de Mauritstuin (ook in Groningen, aan de andere kant van het spoor naar Assen, hemelsbreed nog geen 200 meter verderop). Of de verlaten tuinbouwkassen in Frederiksoord. Of het kunstwerk Hemels Gewelf, aangelegd in de Haagse puinduinen.
Andere tuinen ontstonden eveneens door kraakacties of tegendraadse buurtinitiatieven: het Panderplein in Den Haag, de Rotterdamse Dakakker en Dakgaard, de Bikkershof in Utrecht. Het zijn voorbeelden van een brede beweging, gericht op vergroenen van verwaarloosde of vergeten plekken in de stad, door middel van stadslandbouw, stadsmoestuinen of guerilla gardening.
Zo te zien hielden de bewoners van de Puintuin zich echter vooral bezig met afvalkunst (guerilla art, waste art, recycled/upcycled art). Van 2002 t/m 2004 was het terrein niet alleen een alternatieve verblijfplaats, maar ook een openluchtexpositie en -podium. Nu is er op die plek niets meer wat nog aan de Puintuin herinnert. Op het internet vond ik wel de websites van twee voormalige puintuinkunstenaars: Marc Buddendorf (Beeldmarc) (website, met name deze pagina), en Mathieu Keuter van Lewenborg (website met name deze pagina).
Omsloten was de locatie zeker: aan twee kanten door bebouwing en door een hek langs het spoor. Slechts een klein hoekje van de Puintuin was begroeid met struiken en hoog opschietend gras. Het grootste gedeelte van het driehoekige terrein was bezaaid met hopen baksteen, spiegelglas, autobanden, fietsen en verfspuitbussen. Een verzameling ‘junk art‘ objecten liet zien hoe creatieve geesten de afvalmaterialen tot nieuw leven wisten te wekken. Midden op het terrein stonden twee helften van een roze, doorgezaagde badkuip. Een komisch staaltje krakerskunst, maar ik zag er toch ook een verwijzing in naar het element water, een belangrijk kenmerk van de hortus conclusus.
Meer:
- Boldrick, S. (2015). Trash as Trash as Art: Reflections on the Preservation and Destruction of Waste in Artistic Practice. NANO, june 2015. [Webpagina op de website van New American Notes Online].
- Buddendorf, M. Puintuinbloemen. [Webpagina op de website van Marc Buddendorf].
- Buxton, P. (2017). Squatting as urban regeneration. RIBA Journal, 13 february. [Webpagina op de website van Journal of the Royal Institute of British Architects].
- Dagblad van het Noorden (online archief), geselecteerde artikelen op volgorde van publicatiedatum:
– Architecten belonen Gietema met trofee (waarin ook uitslag gebouwenenquête Dag van de Architectuur 1991), 01-07-1991, p. 9
– Ennam-terrein: van puinzooi naar Puintuin, 23-05-2002, p. 9.
– Puintuin 2 is weer een mooi avontuur, 02-07-2003, p. 9.
– Krakers boos over asbest op Ennamterrein, 01-06-2004, p. 9.
– Krakers nemen risico’s vervuild Ennam-terrein Groningen voor lief, 03-06-2004, p. 10.
– Wallage: mijdt festival op asbestterrein, 05-06-2004, p. 9.
– Krakers moeten Ennamterrein verlaten, 07-06-2004, p. 9.
– Bezoekers Ennamterrein negeren advies burgemeester, 07-06-2004, p. 11.
– Rechter zet krakers van Ennam-terrein op straat, 07-07-2004, p. 14.
– Asbest zo goed als weg, maar een vieze troep blijft het, 20-07-2004, p. 13.
– ENNAM al lang onderwerp van discussie, 06-08-2004, p. 7.
– Sloop Ennamterrein nu echt begonnen, 16-08-2004, p. 7. - Derk Bakker en de ENNAM. [Webpagina op de website deverhalenvangroningen.nl].
- Guerilla gardening (Wikipedia pagina).
- Keuter van Lewenborg, M. (2012).Extra grote verhalen [Blogpost op de website van kunstenaar Mathieu Keuter van Lewenborg, met foto’s van de Puintuin in 2004].
- Kunst in gang en draaideur. [Webpagina, over de kunstenaars Harry Bos en Mathieu Keuter van Lewenborg, die in 2012-2013 werk exposeerden in het Harmoniegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen.
- Molen, H. van der. De “E.N.N.A. Mij” v/h D. Bakker [Webpagina op de website Hugo van der Molen’s Historic Papers site: a collection of historic invoices and letters: een verzameling historische rekeningen en brieven].
- Papa Jacq. en de puintuin (2004). Webpagina op de website gronical.nl fotoweblog.
- Sijstermans, P.M.J. (2008). Krakers in gebiedsontwikkeling. Rotterdam: Erasmus Universiteit. Masterscriptie (PDF).
- Squatting in the Netherlands (Wikipedia pagina).
- Zwolsman wil een groot zakencentrum in Groningen (Artikel in Nieuwsblad van het Noorden. Zoek op de website van Delpher.nl, alle tekstcollecties, naar: ‘zwolsman zakencentrum groningen’; selecteer krantenartikel.) (Nieuwsblad van het Noorden is ook te raadplegen in de Groninger Archieven.)
Foto’s
De kwaliteit is slechts matig. Het zijn gescande prints van snapshots met een analoge pocketcamera, in 2002-2004.
.