trefwoord: rond
Locatie: Het Holt, ten zuiden van de Willem-Alexanderbrug. Bezocht: 30-09-2022
Ik was op zoek naar cirkelvormige varianten van de omsloten tuin, de hortus conclusus. Op het internet zag ik twee kunstwerken die mij intrgeerden: het sanctuarium van Zeewolde, een land art werk, ontworpen door Herman de Vries (link); en een transferium bij Hardenberg, een project van van kunstenaarsgroep Observatorium (deze pagina). Twee werken die compleet elkaars tegenbeeld lijken.
Observatorium groep
Observatorium is een Rotterdams kunstenaarsgroep die zich toelegt op kunst in de openbare ruimte en het aantrekkelijk inrichten (placemaking) van stedelijke gebieden. De leden zijn Geert van de Camp, Andre Dekker, Lieven Poutsma en Ruud Reutelingsperger.
Een kunstwerk van Observatorium is meestal een bouwwerk in de buitenlucht, dat een idee, een wens of een symboliek wil laten zien. Zo’n ’observatorium‘ geeft mensen de mogelijkheid om op een andere manier naar de omgeving te kijken, erbij stil te staan, of na te denken over zichzelf en hun plaats in de wereld (link). Het projectenoverzicht van de groep telt meer dan 80 kunstwerken, in Nederland of buitenland, tijdelijk of permanent.
An observatorium is a paradoxical space into which you withdraw in order to determine your relationship to the world. Perception of the surroundings is impossible without a gaze into the inner self. Isolation is a form of of participation’. (Observatorium 2010, p. 45)
Vechtpark Hardenberg
De gemeente Hardenberg stelde in 2010 de Structuurvisie Vechtpark vast. Dit plan, ontwikkeld door de gemeente Hardenberg en het waterschap Velt & Vecht (*), heeft tot doel de Vecht meer ruimte te geven, om overstromingen in de toekomst te voorkomen. (Een hoge waterstand in 1998 bedreigde de rivier de plaatsen Coevorden, Gramsbergen, Hardenberg en Ommen. Tot overstromingen kwam het gelukkig net niet). Daarnaast is de Vecht een waardevol cultuurhistorisch element in het stedelijk landschap van Hardenberg. Het plan wil de veiligheid, beleving en de ecologische en ruimtelijke kwaliteit van dit Vechtdalgebied vergroten door het om te vormen tot een parkachtig rivierenlandschap: het Vechtpark .
In 2011 werd gestart met de nieuwe inrichting van het park. In vijf deelgebieden werd steeds een deel van de uiterwaarden rond de Vecht aangepakt. Op woensdag 9 maart 2022 vond de officiële opening plaats van het Vechtpark Hardenberg (link).
(*) Het waterschap Velt & Vecht fuseerde in januari 2014 met waterschap Regge en Dinkel tot het waterschap Vechtstromen
Video over de totstandkoming van het Vechtpark, t.g.v. de opening 2022. Productie Creative Cave
Transferium
Op uitnodiging van Jeroen van Westen, curator van het Vechtpark, werden ook verschillende kunstenaars bij het project betrokken (o.a. de Observatorium groep). De uitgekozen kunstenaars, werkzaam op het grensgebied van beeldende kunst,(landschaps)architectuur en vormgeving, deden voorstellen waar en hoe zij hun expertise in dit project wilden inzetten. Uiteindelijk zullen de verschillende deelontwerpen een gezamelijk kunstwerk opleveren.
Voor een locatie aan de noordkant van de Vecht, bij de Prins Willem Alexanderbrug, ontwierp Observatorium in 2016 een parkeerplaats (link). Deze locatie is met twee toegangen gelegen aan Het Holt. Het kunstwerk bestaat uit een ronde betonplaat met een doorsnede van zevenentwintig meter. De schijf heeft rondom een verdikte zitrand, veertig centimeter boven het maaiveld. Vanaf de rand verdelen driehoekige ‘taartpunten’ de cirkel in 12 stukken: 10 parkeervakken voor auto’s (waarvan 2 brede voor campers) en 2 vakken voor fietsen of andere tweewielers. In het midden van de parkeerschijf bevindt zich een afwaterpunt. Er ligt een gietijzeren putdeksel op met de naam Vechtpark Hardenberg.
Observatorium gaf dit project de naam Panoramaparkeren voor de autovogelaar, of kortweg Autovogelaar. Zelf hou ik het toch maar bij de naam Transferium die de Gemeente Hardenberg gebruikt in zijn communicatie.
Mobiliteit
Transferium is een groot woord voor zo’n kleine parkeerplek. Bovendien wordt tegenwoordig steeds meer de aanduiding P+R (Parkeren en Reizen) gebruikt. Hier zou ik het vertalen met Parkeren en Recreëren. Het accent ligt op verschillende soorten mobiliteit, in verschillende snelheden: auto’s, wandelaars, fietsers. Maar ook vogels, grazend vee en wellicht andere dieren in de uiterwaarden. Het drukkke verkeer op de brug contrasteert met de traag stromende rivier. Misschien komt er een kano voorbij. Het is een parkeerplek, een overstapplek (van auto naar fiets, van fiets naar wandelen en omgekeerd), maar ook een pauzeplek, ontmoetingsplek en uitkijkpunt (observatorium). Tijdens mijn bezoek zag ik slechts één auto, van een plaatselijke boer die even naar zijn koeien bij de rivier kwam kijken. Maar hij parkeerde wat verderop, niet op de schijf. Er kwamen diverse wandelaars langs, veelal buurtbewoners vermoed ik, en ook wel wat fietsers. Vogels heb ik nauwelijks gezien, maar dat kan aan mij liggen. Het vogelspotten is bij mij nog niet verder gekomen dan de koolmezen in mijn achtertuin.
Windroos
Van bovenaf lijkt het transferium op een wind- of kompasroos. Ik had er graag een luchtfoto van willen maken. Maar helaas, zonder drone geen foto. In de projectbeschrijving gaan de Observatorium ontwerpers niet in op het windroosconcept. Maar uit een enkele regel is op te maken dat zij inderdaad het beeld van een kompas voor ogen hadden: ’De ronde vorm van de Autovogelaar biedt in alle windrichtingen parkeergelegenheid.‘ (link)
- Windrozen zijn de voorlopers van de moderne kompasroos, het onderdeel in een magnetisch kompas dat richtingen aangeeft in windstreken en booggraden. Hier gaat het met name over de windrozen uit de klassieke oudheid (link).
- De Griekse filosoof Aristoteles beschrijft in zijn verhandeling Metereologica (ca. 340 BC) tien winden, elk met een eigen naam die verwijst naar een specifieke windrichting. Timosthenes, admiraal en geograaf op Rhodos (ca. 270 BC), breidt later het systeem van Aristoteles uit tot een windroos met twaalf windrichtingen.
- Deze Griekse windroos wordt overgenomen door de Romeinen en aangepast met Latijnse namen.
- In de 12e-13e eeuw maakt Europa kennis met het magnetisch kompas. Dat kompas (met 16 of 32 of 64 windstreken) blijkt in de vele eeuwen daarna een onmisbaar navigatieinstrument.
- Het Grieks-Romeinse 12-winden schema is als navigatiehulpmiddel minder bruikbaar. Maar in de Middeleeuwen, waarin het christelijk geloof overheerst, krijgt deze windroos weer nieuwe betekenis. Er verschijnen manuscripten met prachtige diagrammen die niet alleen twaalf windrichtingen laten zien, maar die ook inzicht geven in hoe Middeleeuwse geleerden zich de wereld en de kosmos voorstelden.
- Hieronder twee diagrammen uit een Engels 12e eeuws manuscript, dat bedoeld was als een compilatie van kosmografische kennis (link). De winden en sterrenbeelden van de dierenriem symboliseren de verbinding tussen hemel en aarde. Die verbinding is een aspect dat in de Middeleeuwse samenleving op allerlei manieren naar voren komt. Ook bijvoorbeeld in de hortus conclusus, de omsloten tuin.
- De symboliek van deze twee diagrammen is gebaseerd op het getal 12. Dit getal is al vanouds omgeven door uiteenlopende wereldse en religieuze betekenissen (link1, link2).
The twelve-point wind rose dominated during Roman times as a model that systematized and explained the winds, but its cosmological and religious connotations must have been a medieval conception that was based on the symbolic meaning of the number twelve: astronomically and chronometrically, twelve referred to the signs of the zodiac, the months of the year, and the hours of day and night, while biblically it was associated with the apostles, the tribes of Israel, the judges, and the gates of Jerusalem. (Baumgärtner 2019, p. 120)
Transferium: hortus conclusus?
Het Transferium is een parkeerplaats. Geen tuin, en zeker niet ommuurd of anderzins omsloten. Op het eerste gezicht is er geen enkele relatie met de hortus conclusus. En toch… is het opmerkelijk dat op deze parkeerplek zich een wereld van symboliek opent. Gebaseerd op de gelijkenis met windrozen uit de klassieke oudheid en de middeleeuwen, en de vele betekenissen van het getal 12. Het concept van de hortus conclusus blijkt dan opeens niet meer zo ver weg. Zelfs het gietijzeren deksel van het afwaterpunt, versierd met twaalf sterren, speelt mee in de symbolische verbinding tussen hemel en aarde. Als een onopvallende verwijzing naar de fontein (de levensbron) in de middeleeuwse hortus conclusus.
Terwijl ik op die betonschijf aan het fotograferen was, of er even bij ging zitten, leek het soms of ik op een vlot met de rivier mee door het landschap dobberde. Het was een mooie dag. Met een beetje wind, vanuit het zuiden.
Literatuur
- Baumgartner, I. (2019). Winds and Continents: Concepts for Structuring the World and Its Parts. In: Baumgärtner, I., Nirit Ben-Aryeh Debby , N., Kogman-Appel, K. (Red.), Maps and Travel in the Middle Ages and the Early Modern Period: Knowledge, Imagination, and Visual Culture (Das Mittelalter. Beihefte 9). Berlin: De Gruyter. pp. 91-135. (link)
- Cosmography Manuscript (12th century). (Webpagina) op de website van Publicdomainreview
- Hoogendijk, W. (2016). Vechtpark nu ook als Magazine [eenmalige uitgave oktober 2016. Hardenberg: Gemeente Hardenberg; Waterschap Vechtstromen]. [Webpagina op de website van Publiek Gemaakt]
- Observatorium (2010). Big pieces of time. Rotterdam: nai010. [Overzicht (Engelstalig) van designfilosofie en projecten van Observatorium, 1997-2010. Nederlandse tekst beschikbaar als PDF]
Zie ook: Zeewolde: Sanctuarium (voor het tegenbeeld van het Transferium)
.